Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Starym Bielsku to najstarsza murowana świątynia w Bielsku-Białej. Gotycka budowla o skromnej architekturze została wzniesiona prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku, na miejscu jeszcze starszego kościoła drewnianego. Na szczególną uwagę zasługuje, przywrócony przez konserwatorów do dawnej świetności, tryptyk ołtarzowy z początku XVI w. Na predelli tryptyku przedstawiono dwunastu apostołów z Chrystusem, w części środkowej Matkę Boską między św. Mikołajem i św. Stanisławem, zaś na skrzydłach osiem scen legendy św. Stanisława.
Początki kościoła – między prawdą a legendą
Obecny kościół został zbudowany z łamanego kamienia wapiennego i otoczaków na zaprawie glinianej, w stylu gotyckim, prawdopodobnie w latach 1340-1360. Poświęcony jest kanonizowanemu w 1253 roku biskupowi krakowskiemu Stanisławowi Szczepanowskiemu. Datę wzniesienia świątyni ustalono w oparciu o analizy stylistyczno–formalne obiektu, gdyż do dziś nie zostały znalezione żadne źródła pisane, które mogły by ją potwierdzić. Uważa się również, że fundatorem budowli był Przemysław I Noszak – piastowski książę cieszyński. Wokół kościoła jest średniowieczny, pochodzący może nawet z XII wieku cmentarz, który używany jest do dzisiaj, a całość otacza XV wieczny niewysoki mur.
Historia modernizacji starobielskiego kościoła
Świątynia w pierwszej połowie XV wieku została powiększona o wieżę dobudowaną do nawy po zachodniej stronie. Około 1500 roku ufundowany został nowy ołtarz – wspaniały tryptyk ołtarzowy, który możemy podziwiać do dnia dzisiejszego. Jego autorem był artysta najprawdopodobniej związany z krakowską szkołą Wita Stwosza. Jest to wybitne dzieło późnośredniowiecznej sztuki malarskiej.
W 1555 roku świątynia otrzymała renesansową polichromię oraz nowy dzwon który używany jest do czasów obecnych. Pięć lat później w 1560 roku oficjalnym wyznaniem księstwa cieszyńskiego uznany został luteranizm i starobielski kościół przejęli ewangelicy. W tym czasie w 1563 roku prezbiterium wyposażone zostało w gotyckie ozdobne stalle – drewniane ławki które ufundował dzwonnik Jan z Połomi. Świątynia do katolików powróciła rok później w 1564 roku. Została odnowiona i ozdobiona ludowo–barokową polichromią o tematyce pasyjnej, wykonaną podobno przez miejscowych malarzy cechowych. W 1773 roku o czym informuje nas napis na belce odnowiony został przez Jerzego Szuberta rokokowy chór muzyczny.
W latach 1830-1833, ks. dr Mateusz Opolski – proboszcz, z okazji 700-lecia założenia parafii zdecydował o przeprowadzeniu generalnego remontu świątyni. O jedną kondygnację nadbudowana została wieża, zmieniono również kopułę na hełm w spiczastej formie. Ponadto zamurowane zostało wejście do wieży od południa oraz wzniesiono przybudówkę ze schodami na chór muzyczny. Podjęto również decyzję o dobudowaniu nowej kaplicy zmarłych, przy tym zburzono starą umiejscowioną przy zakrystii. Obecny mały hełm z iglicą nałożony został dopiero w 1893 roku.
Kościół św. Stanisława w Starym Bielsku – pierwsze świadectwa pisane
O tym jak wyglądać mógł kościół w drugiej połowie XVII wieku można się dowiedzieć z opisów wizytacyjnych, które zostały zachowane. Pierwszy wykonany został w 1679 roku, przez Bartolomeusa Joanstona – dziekana namysłowskiego. Pisze w nim, że budowla jest murowana, umiejscowiona pośrodku cmentarza otoczonego murem, zaś w środku kościoła znajduje się krzyż, a także dwa drewniane świeczniki.
Z kolei drugi zdecydowanie bardziej obszerny opis sporządzony został przez archidiakona Martinusa Stephelitiusa w latach 1687-1688. Dowiadujemy się z niego, że w świątyni znajdowała się ambona, trzy ołtarze z murowanymi mensami, chrzcielnica z kamienną czarą, a także ławy w nawie i przy głównym wejściu. Opis informuje nas także, że nawa posiadała malowany strop z desek a wieżę z trzema dzwonami nakrywała drewniana pomalowana na czerwono kopuła.
Najstarszą parafią w okolicy była parafia w Starym Bielsku
Z przekazu ks. dr Mateusza Opolskiego wynika, że najstarszą parafią w okolicy była parafia w Starym Bielsku, a kościół Świętego Stanisława miał być do 1447 roku siedzibą parafii również dla położonego kilka kilometrów na południowy wschód miasta Bielska. W latach 1443–1447 wybudowano w Bielsku nowy kościół i powołana została tam parafia świętego Mikołaja, w której skład weszła także parafia starobielska. Od tego momentu kościół Świętego Stanisława był już tylko kościołem filialnym parafii bielskiej.
Prace konserwatorskie w kościele
Pierwsze prace o charakterze konserwatorskim wykonano dopiero początkiem XX wieku:
- W latach 1929-1930 dzięki licznym staraniom Oddziału Sztuki Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego.
- Kolejne prace przeprowadzono w 1960 roku, finansowane były przez wojewodę.
- Następnie w latach 1979-1981 oraz w 1985 roku na sfinansowanie obu zdecydował się Generalny Konserwator Zabytków.
- Od 1996 roku aż do dnia dzisiejszego prowadzone są finansowane ze środków Urzędu Miasta oraz parafii prace dzięki którym kościołowi przywracany jest dawny wgląd.
Ciekawostki
- 3 maja 1997 roku nastąpiło uroczyste przekazanie relikwii św. Stanisława biskupa z katedry wawelskiej do starobielskiego kościoła.
- W ścianie kościoła znajduje się kamień z wyrytą datą roku 1135, ks. dr Mateusz Opolski uznał ją za datę budowy prezbiterium.
- Pod obecnym ołtarzem kościoła mają znajdować się resztki korzeni dębu, miejsca dawnego kultu pogańskiego informuje o tym tablica pamiątkowa umieszczona przed wejściem.
- Od zachodniej strony kościoła zachowały się drzwi z datą roku 1637.
- W połowie XX wieku dokładnie w 1953 roku ponownie została powołana parafia św. Stanisława Biskupa Męczennika w Starym Bielsku, warto tutaj przypomnieć, że o jej przywrócenie starano się już od 1869 roku.
- Od 1992 roku starobielska parafia należy do diecezji bielsko-żywieckiej
Ze względu na swoją wartość historyczną oraz niewątpliwe walory artystyczne obiekt nazywany jest perłą sakralną Bielska-Białej. Starobielski kościół to bez wątpienia najcenniejszy zabytek średniowieczny naszego miasta. Dzięki finansowanym przez parafię i Urząd Miasta pracom konserwatorskim, które przechodził w ostatnich latach, dziś ten niewielki, ale wspaniały zabytek na nowo urzeka swoim dyskretnym pięknem.
Źródła
1. https://muzeum.bielsko.pl/pl/widziane-spod-ziemi/podstrony_page/2/artykul/kosciol-sw-stanislawa-w-starym-bielsku-znany-i-nieznany
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Stanis%C5%82awa_w_Bielsku-Bia%C5%82ej
3. http://stanislawbielsko.pl/kosciol,184
4. http://www.encyklo.pl/index.php?title=Opolski_Mateusz
W tekście zostały wykorzystane zdjęcia:
1. Skany pocztówek z albumu – Monika Broda i Wiesław Ćwikowski Bielsko-Biała i okolice historia pocztówką pisana.
2. http://fotopolska.eu/1093040,foto.html?o=b20012